بىزگە شەتەلگە شيكىزات تاسي بەرۋدى ەمەس، ءونىم وتكىزۋدى ۇيرەنۋ كەرەك. ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اتامۇرات شامەنوۆ العا تارتىپ وتىرعانداي، شيكىزاتتى ەكسپورتتاي بەرۋ ارقىلى حالىقتىڭ جاعدايىن تۇزەي المايمىز. سوندىقتان بۇل ماسەلە قاتىستى بايىپتى شەشىمدەر قابىلدايتىن كەزەڭ جەتتى.
«قازىردە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى وڭدەلگەن ەكسپورت كولەمى ون ەسەگە ارتتى دەيدى. ءبىراق قازاقستاننان ەكسپورتقا شىعاتىن ونىمدەردىڭ ءتۇرى بيداي، ەت، ۇن، ازداعان مال باسى. وسى ارادا تەرەڭ وڭدەلگەن ونىمدەردىڭ ەكسپورتتالعانى جوق. مىسالى، بىزگە نەگە يتالياعا پيسسا جاساۋعا ساپالى ءارى ءوتىمدى دايىندالعان جايما شىعارماسقا؟! سول ءتارىزدى قازاقتىڭ قازى-قارتاسى نەگە فرانسياعا ەكسپورتقا شىعارىلمايدى؟! ەمدىك قاسيەتى بار قىمىز-شۇبات نەگە ەۋروپا ەلدەرىندە ەمەس؟! مۇنىڭ ورنىنا الماتىدا گەرمانيانىڭ ءبىر بولكە نانىن 1500 تەڭگەگە ساتىپ الاتىندار بار. مۇنى مەن ناقتى بىلەمىن. مىنە، بىزگە وسى ەۋروپا ەلدەرى ءتارىزدى ەڭ سوڭعى دايىن ونىمگە دەيىن ءونىم شىعارۋدى مەڭگەرۋ كەرەك. شيكى ءونىمدى ەكسپورتتاپ، ءتۇرلى باعدارلامالار لەگىن قابىلداي بەرگەننەن ەشتەمە ونبەيدى»،-دەدى ەكونوميست-عالىم اتامۇرات شامەنوۆ.
عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، بىزدەگى ەكونوميكانىڭ جاۋى شەتەلدەن كەلەتىن يمپورت تاسقىنى بولىپ تۇر. ماسەلەن، قازىرگى كەزدە ءبىز دوللارمەن كۇرەسەمىز دەپ قانشاما ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىز. وسى ارادا بەلگىلى بولعانداي قازاقستان دوللاردىڭ قۇنىن وسىرمەي، تەڭگەنى تەجەپ ۇستاۋ ءۇشىن ينتەرۆەنسيا جاساۋ بارىسىندا بىلتىرعى جىلدان بەرى 28 ملرد تەڭگە جۇمساعان. دەسەك تە، كوك قاعازدىڭ باعاسى ءالى دە اسپانداپ، تەڭگەمىز ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ايتارلىقتاي قۇنسىزدانىپ كەتتى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ەكونوميست-عالىم اتامۇرات شامەنوۆ تەڭگەنى نىعايتاتىن تەك وتاندىق ءوندىرىس ەكەنىن العا تارتتى.
«الىپساتارلىق ەكونوميكا قاشان دا يمپورتقا تاۋەلدى. يمپورتقا جۇگىنۋ بۇل ەكونوميكانىڭ الەۋەتىن كوتەرەتىن جول ەمەس. بىزدە جىل سايىن ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك قارجى ساياساتىن جاريالايدى. ۇكىمەتتە بىر-بىرىنەن تۋىنداپ جاتقان باعدارلامالار كوپ. ءبىر مينيستر كەلىپ ءبىر رەفورمانى ايتسا، ەكىنشىسى كەلىپ تاعى ءبىر رەفورما ۇستانادى. اينالىپ كەلگەندە حالىق ءدۇبارا قالىپتا قالادى. سوندىقتان ءوز باسىم، وتاندىق ءونىم وڭدەۋ سالاسىن ناقتى قولداۋعا كىرىسۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن»،-دەدى اتامۇرات شامەنوۆ.
جالپى، «ەڭ سوڭعى دايىن ونىمگە دەيىن جۇمىس ىستەۋ كەرەك» دەگەن عالىمنىڭ پىكىرىن «بارومەتر» تالداۋ ورتالىعىنىڭ ەكونوميست-ساراپشىسى ارمان مۋسين دە قولداپ وتىر. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاققا راسىمەن دە شەتەلگە كونسەرۆىلەنگەن ەت، شۇجىق، كونديتەر ونىمدەرىن، قازى-قارتا، قىمىز-شۇبات شىعارىپ ۇيرەنۋ كەرەك.
«شەتەلگە شيكى ەت ەكسپورتتايمىز. ءبىر عانا رەسەيگە 60 مىڭ توننا ەت جەتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ال بىزگە بەلگيادان، اۆستراليادان، پاراگۆايدان ەت جانە ەت ونىمدەرى كەلەدى. ولاردىڭ كونسەرۆىلەگەن ونىمدەرى قىمبات. ءقازىر سۋپەرماركەتتەردە كونسەرۆىگە سالىنعان بۇقتىرىلعان ەتتىڭ 1 داناسى 500-800 تەڭگەنىڭ ارالىعىندا ساتىلادى. يمپورتتالعان ساپالى شۇجىقتاردىڭ ءبىر كەلىسىن 2000-2500 مىڭ تەڭگەدەن ساتىپ الامىز. سوندا بىزگە نەگە وسى ونىمدەردى ءوزىمىز دايىنداپ شەتەلگە شىعارماسقا؟! دۇكەن سورەلەرىن يمپورت باسىپ الدى. وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، وتاندىق ونىمدەر سىرتقى نارىقتى قويىپ، ىشكى نارىقتا دا باسەكەگە توتەپ بەرە الماي قالادى. بۇدان سوڭ وتاندىق ءوندىرىس وزىنەن-وزى كەرى كەتە باستايدى. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتى ۇكىمەت راسىمەن دە وسى ماسەلەلەردى تۇبەگەيلى شەشەتىن قادامدارعا بارۋى ءتيىس»،-دەدى ەكونوميست-ساراپشى ارمان مۋسين.
ساراپشى-مامان العا تارتىپ وتىرعان ەت وندىرىسىنە قاتىستى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 2017 جىلى قازاقستانعا سىرتتان جەتكىزىلەتىن ەت كولەمى، 3،1 پايىزعا ارتقان. بىزگە سىرت ەلدەردەن اقش-تان 40،7 مىڭ توننا، ۋكراينادان 17،1 مىڭ توننا، پولشادان 3،5 مىڭ توننا، كانادادان 1،6 مىڭ توننا، پاراگۆايدان، 1،5 مىڭ توننا، بەلگيادان 2،8 مىڭ توننا ەت جانە ەت ونىمدەرى كەلەدى. ال تەك اۋىل شارۋاشىلىعى شيكىزاتىنان تۇسەتىن پايدا 112 ملرد دوللاردى قۇرايدى. الەمدىك بيداي ءوندىرۋدىڭ 12 پايىزى جانە بۇل ءونىمدى ەكسپورتتاۋدىڭ 17 پايىزى قازاقستاننىڭ ۇلەسىندە. بۇعان قاتىستى ساراپشى مامان ارمان مۋسين وسىنشالىقتى كوپ شيكىزاتىمىز بولا تۇرا وزگەلەردىڭ ونىمىنە تەلمىرۋىمىز اقىلعا سىيىمسىز ەكەنىن ايتىپ وتىر.
«ەڭ قيىنى، وزىمىزدە شيكىزاتتىڭ مول كوزى بولا تۇرا دايىن ءونىم ءوندىرۋ جاعىن اقساتىپ الدىق. وندىرگەننىڭ وزىندە وتاندىق ءونىمنىڭ ساپاسىنا كۇمان كەلتىرەتىندەر بارشىلىق. مىسالى، ءقازىر سۋپەرماركەتتەردە يمپورت ءونىم تولىپ تۇر. ازىق-تۇلىكتىڭ ءتۇر-تۇرى بار. بايقاعانىمداي، كوپشىلىك قاۋىم ءتىپتى وتاندىق ءونىمنىڭ ساپاسىنا اسا سەنىڭكىرەمەيدى. ويتكەنى ءبىز يمپورت تاۋار ساپالى دەگەن تۇسىنىكتى ابدەن قالىپتاستىردىق. شاراپ گرۋزيندىكى جاقسى دەيمىز، اققايناردان فرانسۋزداردىكىن ماقتايمىز. «گەرمانيانىڭ اپپاق بولكە ناندارىنا جەتپەيدى» دەيتىندەر بار. رەسەيدىڭ ايرانىن ماقتايمىز، قىرعىزدىڭ قايماعىن جاقسى دەيمىز. بۇل – شىندىق. بۇقارانىڭ اراسىندا وسىنداي تۇسىنىك قالىپتاستى. «روسسييسكيي»، «گەرمانسكيي»، «يتاليانسكيي» دەگەن برەندتەردى جاقسى كورەمىز. وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەر بولاشاقتا وسى سەڭدى بۇزا السا جاقسى. كەز كەلگەن ەلدى داعدارىستان الىپ شىعاتىن وتاندىق ءوندىرىس ەكەنىن ءبىز استە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك»،-دەيدى ساراپشى ارمان مۋسين.
ال «قازاقستانداعى تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىن قورعاۋ» قوعامدىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ءسابيت ماردان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بىزگە قازاقستاندا جاسالعان ونىمدەرگە ارنالعان مەملەكەتتىك دۇكەندەر جەلىسىن قۇرۋ ءتيىمدى بولماق.
«2015 جىلى «قازاقستاندا جاسالعان» دەگەن ايدارمەن سۋپەرماركەتتەردىڭ ءبىر بولىگىندە تەك قانا قازاقستاندىق ونىمدەردى ساتاتىن بۇرىشتار اشىلدى. بۇل اكسيا وتاندىق ءونىمنىڭ جارناماسىن اجەپتاۋىر اسىرعان بولاتىن. ءبىراق بۇل جوبانىڭ سوڭى اياقسىز قالىپ كەتتى. بىزگە وسىنداي ناقتى جوبالار كەرەك. قازاقستاندا جاسالعان ونىمدەرگە ارنالعان مەملەكەتتىك دۇكەندەر اشىلىپ، ونداعى ءونىم دەلدالدارسىز تىكەلەي زاۋىتتاعى باعاسىمەن سول دۇكەندەرگە جەتكىزىلىپ وتىرسا، ءونىم باعاسى دا قالتا كوتەرەدى. بۇل ءۇردىس حالىققا دا، وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەرگە دە قولايلى بولار ەدى. بۇدان سوڭ وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەرگە سالىقتىق جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلۋى ءتيىس. سۋبسيديا ماسەلەلەرىندە قاعازباستىلىققا جول بەرىلمەسە، ول دا ۇلكەن كومەك بولار ەدى. مۇنىڭ بارلىعى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرىپ، قازاقستاندا جاسالعان ونىمدەردىڭ مارتەبەسىن وسىرۋگە ىقپال ەتەدى. بولاشاقتا وتاندىق ءونىم قالتارىستا قالماۋى ءۇشىن بىزگە وسىنداي قادامدارعا بارۋعا تۋرا كەلەدى. ولاي ەتپەسەك، وتاندىق ءونىم يمپورتتىڭ تاساسىندا قالىپ قويا ما دەگەن قورقىنىش تا جوق ەمەس. دەمەك، وتاندىق ءونىم ساپاسىنا سەنىمسىز قارايتىنداردىڭ قاراسى كوبەيمەۋى ءۇشىن بىزگە وسىنداي قادامدارعا بارۋ كەرەك»،- دەدى ءسابيت ماردان ۇلى.
قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ